Akta tabularne

Doskonałym źródłem, które pozwala poznać sytuację materialną i prawna drobnej szlachty z Galicji są akta tabularne. Zaliczmy do nich księgi hipoteczne, wpisy do ksiąg grodzkich i ziemskich, wykazy właścicieli dóbr itp.

Akta grodzkie i ziemskie - dotyczą okresu I Rzeczpospolitej, zawierają wszystkie sprawy majątków ziemskich , kupno, sprzedaż, cesję praw, dzierżawy itp). Księgi te były prowadzone do 1780 r.

 

W 1780 r została utworzona  TABULA KRAJOWA, która przejęła wszystkie kompetencje sądów grodzkich i ziemskich dt rejestracji zmian w stanie własności ziemskiej.

 

Akta Tabuli Krajowej znajdują się obecnie w CPAH Lwowie.

W Tabuli Krajowej znajdują się akta hipoteczne dla poszczególnych majątków ziemskich. Rejestrowano w nich wszystkie zmiany dotyczące danego majątku. Bardzo przydatne są alfabetyczne wykazy właścicieli majatków oraz wykaz miejscowości z zaznaczeniem ich posesorów. Zachowało się również ok. 40 tyś wyciągów hipotecznych zawierających stan aktywnyh i pasywnych składników majatku poszczególnych osób. Najczęściej były sporzadznae na polecenie sądów szlacheckich i wiele z nich znajduje się również w Forum Nobilium.

Akta FORUM NOBILIUM

Do źródeł najważniejszych z punktu widzenia badań genealogicznych, jak również historycznych, drobnej szlachty z Galicji należy zaliczyć akta sądowe FORUM NOBILIUM.  Sąd ten mieścił się w Stanisławie, Tarnowie i we Lwowie. Przy czym ten ostatni jest najważnieszy ponieważ stanowił instancje odwoławczą w stosunku do sądów w Stanisławowie i Tarnowe. Właśnie we Lwowie zachowało się najwięcej akt i znajdują się tam materiały z całej Galicji.

 

Sąd Forum Nobilium we Lwowie obejmował swoim zasięgiem cyrkuły: lwowski,samborski,stryjski, żółkiewski,przemyski i brzeżański. Zachowała się ogromna ilość akt o szerokiej tematyce. Najważniesze z punktu genealogii oraz badań  dziejów drobnej szlachty, będą materiały z serii succesinalia (sprawy dt dziedziczenia majątków) oraz civilia (sporne sprawy majątkowe). W aktach tych można znaleźć niezwykle cenne materiały dt oszacowania majątków, wyciągi z Tabuli Krajowej, materiały dt zwrotu pożyczek, zajęcia majątku za nieuregulowane należności, bezprawne zajęcie ziemi, spory o posiadanie ziemi.

Akta ze Lwowa i Stanisławowa przechowywane są we Lwowie, a akta z Tarnowa w Krakowie:
- CPAH Lwów (Centralne Państwowe Archiwum Historyczne we Lwowie, Forum Nobilium we Lwowie, fond 149;
- CPAH Lwów, Forum Nobilium w Stanisławoie, fond 718;
- Archiwum Państwowe w Krakowie, Forum Nobilium w Tarnowie.

źródło:
K. Ślusarek, "Drobna szlachta w Galicji 1772-1848", Kraków 1994

 

Szlachta - moim zdaniem

Przedstawiam w tym dziale informacje dotyczące drobnej szlachty.  Interesuje mnie to nie tylko dlatego, że moi przodkowie pochodzili właśnie z tej grupy społecznej. Przede wszystkim była to najliczniejsza grupa narodu szlacheckiego. Rzesze kolejnych pokoleń drobnej szlachty coraz bardziej biedniały i traciły na znaczeniu. Nie wielu historyków zajmowało się nimi. Zubożeni i otoczeni morzem chłopstwa, skazani na rusinowanie*. Mnie zafascynowała odrębność jaką czuli absolutnie nie identyfikując się z chłopstwem, aż do czasów powojennych zachowali świadomość swojego pochodzenia. Część z nich straciła znajomość języka polskiego, zmieniła świadomie lub nie** obrządek lecz mimo to wiedzieli, że są Polakami i potomkami szlachty. To mnie urzekło, więc postanowiłam dowiedzieć się o nich jak najwięcej. Nie tylko o swoich przodkach lecz również o całej grupie zubożałej szlachty.

 

 

* cała rzesza potomków polskiej szlachty została Rusinami (Ukraińcami), brali też często udział w rzeziach Polaków w czasie II wojny światowej.

 

** Zmiana obrządku często wynikała z przyczyn praktycznych - małej sieci parafii rzymsko-katolickich - była świadoma. Cała rzesza Polaków - katolików została greko-katolikami nic o tym nie wiedząc, w wyniku celowej polityki cerkwi gr-kat.

Szlachta Galicji w dokumentach monarchii habsburskiej

Pierwszy gubernator Galicji, Antoni hr. Pergen, w raporcie o stanie nowo przyłączonegp kraju do monarchii habsburskiej, wymienia 3 grupy w obrębie stanu szlacheckiego:

1. szlachtę bogatą,

2. szlachtę zamożną,

3. szlachtę ubogą.

Szlachta uboga "kleine Edelleute" była podobna do chłopów, zmuszona do wykonywania zajęć niegodnych szlachcica, często kłótliwa i lubiła się procesować.

Na podstawie akt władz niższego szczebla tj. akta gubernium, urzędów cyrkułowych, dominalnych, sądowych itp, możemy wydzielić z drobnej szlachty 3 grupy, które stosowały władze administracyjne.

 

Podział drobnej szlachty:

1. szlachta cząstkowa - posiadajaca czastki wsi zaliczone do obszaru dominikalnego. Cząstki mogły być  bardzo małe (nawet nie więcej niż 1 morga), ale musiały być w części dominikalnej. Mieli poddanych. Określenia tej grupy to: "Antheilbesiter", "domikal Antheilbesitzern" lub "właściciele części dziedzicznej".

2. szlachta zagrodowa - posiadająca niewielkie gospodarstwa uprawiane własnymi rękami. Nie mieli poddanych, ale gospodarstwa były dziedziczne. Ich grunta okrślano jako obszar wolny (ani dominikalny, ani rustykalny). Określenia tej grupy to: "kleine Edelleute", "Edelleute", "adelichen Freibauern" - szlachta nie podlegajaca zwierzchności gruntowej. W zależnosci od zamożnosci wyróżniano: "Edelleute" (lud szlachecki), "arme Edelleute"(biedny lud szlachecki), "sehr arme Edelleute" (bardzo biedny lud szlachecki". Części wsi lub całe wsie zamieszkałe przez szlachtę zagrodową określano: "rustical adeliche Gemeinde", prawa własności zwano "mehrere Edelleute in communio".

3. szlachta czynszowa - dzierżawiąca grunty rustykalne w zamian za czynsz pieniężny. Określano ich " Zins-Edelleute" (dosł. szlachta czynszowa). Tę grupę, podobnie jak poddanych chłopów dzielono na: całogruntowych, półgruntowych, ćwierćgruntowych i chałupników.

W dokumentach administracji austriackiej nie występowała: szlachta poddańcza, miejska, służbowa, oficjaliści. Grupy te zazwyczaj traktowano jak poddanych i zaliczano do kategorii: mieszczan, urzędników lub chłopów.

źródło:
K. Ślusarek, "Drobna szlachta w Galicji 1772-1848", Kraków 1994

Urzędnicy kancelaryjni w Trembowli

Urzędnicy kancelaryjni w Trembowli w czasach I Rzeczpospolitej to:

1. regenci trembowelscy :
a. regenci grodzcy
1644 Olbracht Sierakowski
1670-1673 Jan Łazański
1673-1675 Daniel Drohomirecki
1676-1685 Mrozowicki
1685-1689 Jan Włodkowski
1700-1704 Jan Antoni ze Stępkowa Stępkowski
1710-1718 Jan Józef Kosibski
1718-1722 Seweryn Antoni Podbielski
1722-1726 Dominik z Morozowa Hołubowicz
1726-1736 Józef Świętopełk Zawadzki
1736-1745 Antoni Franciszek Kordek na Więckach Więckowski
1745-1757 Wojciech Skórzewski
1757-1758 Michał na Bobrowem Bobrowski
1758-1764 Marcin Stanisław Bąkowski
1764-1767 Kajetan Dąbrowski
1767-1780 Marcin Leon Szawłowski

b.regenci ziemscy
1650 - Samuel Mroczek
1763-1775 Józef Mirosław Głoskowski
1775-1783 Antoni Kościesza z Golejowa Golejowski

2. susceptanci trembowelscy:
a. susceptanci grodzcy
1717 Eustachy Guturowski
1721 Jan Zakrzewski
1726-1728 Stanisław Pilśnicki
1734 Antoni Lipiński, Tadeusz Juda Piotrowski, Jerzy Łanowski
1738-1740 Szymon Kuto Płoński
1740-1741 Stanisław Zakszewski
1746 Szymon Kuto Płoński (ponownie)
1745-1748 Benedykt Ralik na Jamiołkach Jamiołkowski
1748 Antoni Jan Skibniewski
cdn
b.susceptanci ziemscy

3. palestranci trembowelscy

cdn

żródło:
P. Dąbkowski, "Palestra i księgi sądowe trembowelskieza czasów polskich", Lwów 1920.

Zaścianki szlacheckie na kresach

Zaścianek szlachecki według definicji to wieś lub część wsi zamieszkana przez ubogą szlachtę, nie posiadającą chłopów i własnoręcznie uprawiającą swoją ziemię (wg Wikipedii).

Powstawanie i rozwój zaścianków
Zaścianek szlachecki tworzyła zawsze pojedyncza osada nadana szlachcicowi służebnemu za zasługi przez panującego lub magnata. Z biegiem czasu ród rozrastał się, a liczba osad zwiększała, ale osadnicy nosili wspólne nazwisko i należeli do jednego rodu.

Okolica szlachecka
Od zaścianków trzeba odróżnić pojęcie "okolica szlachecka", którą posługiwano się dawniej. Nie było to określenie terenu lecz wieś szlachecka powstała poprzez zbiorową kolonizację, w której w poszczególnych częściach, zamieszkiwały różne rodziny (rody) szlacheckiej drobnicy. Poszczególne części okolicy szlacheckiej do wspólnego trzonu nazwy posiadały dodatkowo określenie przymiotnikowe, często związane np. z cechami właściciela. Z czasem poszczególne części okolicy = wsi szlacheckiej, poprzez małżeństwa czy sprzedaż/kupno ziemi, traciły zwarty (rodowy) charakter, stając się mieszanką różnych rodów szlacheckich. Do dnia dzisiejszego w takich wsiach zamieszkują członkowie rodu, który otrzymał ją jako nadanie. Występuje nie tylko na kresach, ale również na terenie dzisiejszej Polski np. na Mazowszu i Podlasiu.

K. Ślusarek w "Drobna szlachta Galicji" wymienia zaścianki, w których mieszkało co najmniej 10 dorosłych szlachciców (mężczyzn) oraz miejscowosci w których mieszkała szlachta dominikalna. Moim zdaniem do zaścianków zaliczył on również okolice = wsi szlacheckie, ponieważ w pracy badawczej kierował się ilością szlachty, a nie źródłem jej pochodzenia w danej miescowości.

Dla każdej miejscowosci podano:
a. nazwę, charakter i przynależność administracyjną osady osady;
b. nazwisko/-a właścicieli;
c. liczbę dorosłych mężczyzn pochodzenia szlacheckiego;
d. liczbę ludności;
e. kategorię szlachty;
f. informacja o żródłach.

Wyróżniono następujące kategorie szlachty drobnej:
- sz. dominikalną,
- sz. wolną,
- sz. rustykalną: czynszową i zależną,
- sz. służbowa i oficjaliści,
- sz. miejska.
Kategorie te zoztały lub zostana przeze mnie wyjaśnione w innych wpisach.

Podaję tylko miescowości z interesującego mnie regionu:

CHŁOPÓWKA
1. wieś, dominium Chorostków, cyrkuł czortkowki.
2. Właściciel:
1787 - Alojzy hr. Bruhl
1799 - Anna z Sapiehów hr. Zamoyska.
3. Liczba szlachty mężczyzn:
1799 - 22
1816 - 40
1824 - 39 osób.
4. Liczba ludności:
1799 - 605
1816 - 610
1824 - 599 osób.
5. Kategoria szlachty: sz. rustykalna, (czynszowa?)
6. Źródła informacji: AP Kraków, TS 1806, 1809, 1846, 1848, Sł. Geogr. t.1, s. 586.
7. Moje uwagi.

CHOROSTKÓW
1. miasteczko, dominium Chorostków, cyrkuł czortkowki.
2. Właściciel:
1780 - Franciszek hr. Bruhl, Stefan Załużny
1785 - Franciszek hr. Bruhl
1787 - Alojzy hr. Bruhl
1799 - Anna z Sapiehów hr. Zamoyska
3. Liczba szlachty mężczyzn:
1799 - 40
1816 - 90
1824 - 96 osób.
4. Liczba ludności:
1799 - 2142
1816 - 2332
1824 - 2488 osób.
5. Kategoria szlachty: sz. rustykalna, (czynszowa?)
6. Źródła informacji: AP Kraków, TS 299, 1806, 1809, 1846, 1848, LBN 2429/III, Oss 1197/I, Sł. Geogr. t.1, s. 632.

IWANÓWKA
1. wieś, dominium Kluwińce, cyrkuł czortkowki.
2. Właściciel:
1787 - 1808 - Michał Bobrowski
3. Liczba szlachty mężczyzn:
1799 - 14
1816 - 24
1824 - 21 osób.
4. Liczba ludności:
1799 - 925
1816 - 1140
1824 - 1143 osób.
5. Kategoria szlachty: sz. rustykalna, (czynszowa?)
6. Źródła informacji: AP Kraków, TS 1806, 1809, 1846, 1848, Sł. Geogr. t.3, s. 320.

KLUWIŃCE
1. wieś, dominium Kluwińce, cyrkuł czortkowki.
2. Właściciel:
1787 - Michał i Tadeusz Bobrowscy
1789 - 1809 - Michał Bobrowski
3. Liczba szlachty mężczyzn:
1799 - 14
1816 - 58
1824 - 84 osób.
4. Liczba ludności:
1799 - 797
1816 - 919
1824 - 989 osób.
5. Kategoria szlachty: sz. rustykalna, (czynszowa?)
6. Źródła informacji: AP Kraków, TS 1806, 1809, 1846, 1848, Sł. Geogr. t.4, s. 171.
7. Moje uwagi.
Tak duży wzrost liczy szlachty wynika z dużej ilości szlachty w grupie ludności, która osiedliła się w Kluwińcach, zwłaszcza po 1815 r (po zmianie granic). Potwierdzają to zapisy w księgach metrykalnych.

TŁUSTEŃKIE
1. wieś, dominium Kolędziany, cyrkuł czortkowki.
2. Właściciel:
1780 - Jan i Maciej Zalescy
1787-1799 - Cezaria Gruszewska
1809 - Józef Albinowski
3. Liczba szlachty mężczyzn:
1799 - 45
1816 - 38
1824 - 73 osób.
4. Liczba ludności:
1799 - 812
1816 - 770
1824 - 868 osób.
5. Kategoria szlachty: sz. rustykalna, (czynszowa?)
6. Źródła informacji: AP Kraków, TS 1806, 1809, LBN , Czoł. 2429/III.
cdn

ŹRÓDŁA:
1. K. Ślusarek, "Drobna szlachta w Galicji 1772-1848", Kraków 1994

Zróżnicowanie społeczne szlachty w Galicji

Szlachta jako wyodrębniony ze społeczeństwa stan społeczny była bardzo zróżnicowana. W zależności od przyjętego kryterium podziału, w przeszłości i obecnie, wyróżnianiamy 3 główne grupy:

1. magnaci - wielcy posiadacze ziemscy,

2. szlachta średnia - urzędnicza,

3. szlachta drobna.

 

Proces rozwarstwiania się stanu szlacheckiego doprowadził do wyodrębnienia się w XIX w. warstwy ziemiańskiej, która zachowała przywileje szlacheckie oraz wypchnięcia większości drobnej szlachty ze stanu szlacheckiego pozbawiając ją uprzywilejowanego statusu.

 

DROBNA SZLACHTA W GALICJI

 

W historiografii tę grupę możemy podzielić na szlachtę: cząstkową, zagonową, zagrodową, czynszową. Jednak w społecznym odbiorze funkcjonowało znacznie więcej określeń: szlachta chodaczkowa, szaraczkowa, zaściankowa, okoliczna, drążkowa. Często określenia miały charakter negatywny: szlachta siermiężna, bosa, kapotowa, parciana, łykowa.

 

Współczesna nauka wyodrębnia wśród drobnej szlachty poszczególne kategorie w oparciu o kryterium posiadania ziemi lub pełnione funkcje.

 

Generalnie możemy wyróżnić szlachtę drobną do której zaliczamy:

- szlachtę cząstkową - posiadającą część wsi,

- szlachtę zagrodową, zagonową - uprawiającą jeden lub kilka zagonów, nie posiadającą poddanych,

- szlachtę czynszową - dzierżawiącą część dóbr szlacheckich lub innych.

Ponadto szlachtę służbową, miejską i "gołotę" - szlachtę (brukową) oraz szlachtę poddańczą.

SZLACHTA CZĄSTOWA
Szlachta posiadajaca "cząstkę", część wsi, zbyt małą aby zaliczyć ją jako folwark. Zazwyczaj dysponowali pracą chłopa lub chłopa pańszczyźnianego, ewentualnie pracą służby. W I poł XIX wieku istotną zaletą tej grupy było posiadanie uprawnień dominalnych (zwierzchność dziedzica nad chłopem).
Cząstki szlacheckie były bardzo zróznicowane. Część z nich dawała dochód większy niż nie jedna wieś, a ich właściciel mógł być zaliczany raczej do szlachty średniej, a nawet ziemiańskiej. Cząstki często należały również do magnatów. Dlatego określając do jakiej grupy dany szlachcic należał, trzeba określic powierzchnię posiadanej przez niego cząstki, ilość cząstek, ewentualnie dochód z cząstki.

W powszechnym znaczeniu szlachcic cząstkowy to własciciel niewielkiej, niezbyt dochodowej części wsi.

W aktach metrykalnych własciciel taki w zaborze rosyjskim okreslany był jako "dziedzic częsci szlacheckiej", w zaborze austryjackim posługiwano się ogólnym pojeciem nobiles.

SZLACHTA ZAGRODOWA
Szlachta posiadająca tylko gospodarstwa, zagony, które nie różniły sie wielkościa od gospodarstw chłopskich. Uprawiane były własnoręcznie przez szlachtę i były ich własnością. Była to najliczniejsza grupa wśród drobnej szlachty, a niektórzy historycy uważają tę grupę za odrębną warstwę społeczną. Niewiele różniąc się od chłopów, zachowali jednak prawa i przywileje osobiste i publiczne na równi z zamożnymi panami kilku/kilkunastu wsi, zwierzchnikami dominalnymi poddanych chłopów*.

SZLACHTA CZYNSZOWA
Szlachta nie posiadajaca własności. Źródłem utrzymania była dzierżawa ziemi od właścicieli folwarków w zamian za czynsz pieniężny i drobnych świadczeń. Najliczniej występowała na Ukrainie, Litwie i na Podolu.

SZLACHTA SŁUŻBOWA, OFICJALIŚCI
Szlachta nie posiadająca ziemi, pełniaca funkcje urzędnicze w dobrach prywatnych i rządowych. Satnowili często takze służbę prywatną. Do grupy tej zalicza się sporą rzeczę familiantów i rezydentów.

SZLACHTA MIEJSKA
Szlachta drobna osiadlająca sie na gruntach miejskich przedmieść. Gospodarstwa takie często były traktowane jako dobra dziedziczne i stanowiły podstwę utrzymania tej grupy.

SZLACHTA BRUKOWA
Szlachta nie posiadajaca ziemi, zamieszkała w miastach, parająca sie różnego rodzaju profesjami pozarolniczymi np. kupiectwem. Z tej grupy należy wyłączyć zamożną szlachtę ziemiańską posiadającą w miastach swe rezydencje oraz szlachtę drobną- uprawiającą ziemię.

SZLACHTA PODDAŃCZA, ZALEŻNA
Szlachta ta miała status zbliżony do szlachty zagrodowej i czynszowej. Utrzymywała sie z dzierżawy gospodarstw na takich samych zasadach jak chłopi - byli zobowiązani do wypełaniania świadczeń pańszczyźnianych. Na temat tej grupy szlachty nie ma zbyt wielu opracowań.

cdn
ŹRÓDŁA:
*S. Russocki, "Elementy wspólnoty w osadach drobnomiszczańskich Mazowsza", Białystok 1977
 K. Ślusarek, "Drobna szlachta w Galicji 1772-1848", Kraków 1994
T. Zielińska "Szlacheccy właściciele nieruchomosci w miastach w XVIII w." Warszawa 1987.