Szlachta wywodzi się z dawnego rycerstwa, a podstawą odrębności tej grupy było posiadanie majątków ziemskich. W zamian za nadania ziemi i zwolnienie z podatków szlachta miała obowiązek walczyć w obronie kraju - wystawić i uzbroić określoną liczbę osób i brać udział w walkach. W sensie prawnym grupa była jednolita (szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie - znane przysłowie), ale pod względem ekonomicznym była bardzo zróżnicowana. W Polsce szlachta stanowiła około 3% ludności, ale tylko garstka należała do elity - magnaterii - posiadającej olbrzymie latyfundia (posiadłości ziemskie) i miała realny wpływ na politykę i coraz większe majątki.
Natomiast większość szlachty coraz bardziej biedniała. Sprzyjał temu brak majoratu, w którym dziedziczenie ziemi było by ograniczone do jednego męskiego potomka. W wyniku dzielenia ziemi majątki ziemskie, główny wyznacznik i podstawa utrzymania się szlachty były coraz mniejsze. Dodatkowo wiek XVII to wiele niszczycielskich wojen, które zrujnowały kraj, czasem bardziej niż II wojna światowa (np. wojna ze Szwecją tzw. potop szwedzki). Proces ubożenia szlachty pogłębiał się w XVIII wieku. Większość szlachty to szlachta biedna, zagrodowa - z własną chałupą ( a nie dworkiem / pałacem) i kawałkiem pola. Skąd określenia szlachta szaraczkowa - od szarego (nie farbowanego, tańszego) ubioru lub szlachta chodaczkowa - od zwykłych chodaków a nie skórzanych butów.
W 1772 roku następuje upadek państwa polskiego. Rosja, Austria i Prusy dzielą między siebie ziemie naszego kraju. Ten stan utrzyma się do 1918 roku. Następuje fala deklasacji szlachty. Państwa zaborcze chcąc ograniczyć grupę objętą przywilejami wprowadza konieczność udowodnienia szlachectwa. Czyni to zdecydowana mniejszość szlachty. Pozostali zostali zrównani w statusie prawnym z chłopami. W wieku XIX kolejne nieudane powstania (walki narodowo-wyzwoleńcze z zaborcami) powodują falę represji pozbawienia szlachectwa, majątku itd. Ostatecznie po odzyskaniu niepodległości zniesiono przywileje szlacheckie w 1921 roku. A całkowitą zagładę tej grupy społecznej, jej odrębności i swoistej kultury szlacheckiej przyniósł system komunistyczny, który obowiązywał w latach 1945-1989.
Obecnie dużą popularność ma genealogia i każdy chce znaleźć szlacheckiego przodka. Jak to zrobić?
Nazwisko
Uwaga wstępna - nie istnieją nazwiska zarezerwowane wyłącznie dla szlachty. Np część chłopów mogła nosić nazwisko właściciela ziemskiego wsi w której mieszkali lub z której pochodzili.
Początkowo rycerstwo określała swoje miano dodając do imienia nazwę wsi, majątku z którego pochodzili, byli właścicielami. Był więc Janko z Czarnkowa, Wincenty z Krępy, Sędziwój z Szubina (są to postaci historyczne). Od XV wieku upowszechniły się nazwiska odmiejscowe Jan z Byliny to Jan Biliński, a Mikołaj z Sozania to Mikołaj Sozański. Inna grupa nazwisk jest od ojcowska (patronimiczne) z końcówkami -ic, -icz np nazwisko Piotrowicz nosił syn Piotra, jednak ten rodzaj nazwisk nie jest tak bardzo popularny.
1. Najczęściej występujące nazwiska szlacheckie w Polsce
Przykłady:
We wsi Chłopówka w latach 1872-80 (narodzenia) pojawia się 20 nazwisk szlacheckich gdzie ojcowie mają status nobilis: w tym 14 - ski, 3 -cki, 2 na -dzki, 1 x - icz.
W miasteczku Chorostków w tym czasie na 23 nazwiska ojców nobilis pojawia się: 18 -ski, 3 - cki, i 2 -icz.
2. Nie każde jednak nazwisko szlacheckie musi kończyć się wyżej wymienionymi sufiksami.
W związku z wielkim rozrodzeniem szlachty noszącej to samo nazwisko w danej miejscowości przyjmowano liczne rozróżniające przydomki. Z czasem mogły się stać w pełni samodzielnymi nazwiskami.
I tak na przykład nazwisko Kulczyckich z Kulczyc koło Sambora posiadało 42 znane przydomki, czasem powstałe z połączenia dwóch osobnych. Osoba taka mogła się podpisywać w dokumentach jako Jan Kulczycki Śmietanka, Samuel Kulczycki Wasynicz.
Niektóre przydomki kończą się sufiksem -icz, ale reszta wygląda zwyczajnie. Przydomki pogrubione występują współcześnie jako samodzielne nazwiska.
Abramowicz, Chapka, Chapka Tarasowicz, Cmajło, Dasiewicz, Daszynicz, Daszynicz Okopski, Gut, Gut Tarasowicz, Gnida, Hawicz, Hrycynicz, Hubiak, Hust, Hawicz, Lanowczak, Klimowicz, Kołodczak, Kostyk, Makarowicz, Mielkowicz, Mielkowicz Tarasowicz, Okopski, Poliwka, Paczko, Polnaka, Ruczka, Smuk, Szelestowicz, Sztokajło, Szumiło, Szumiło Tarasowicz, Śmietanka, Śmietanka Ruczka, Tarasowicz, Tuluk, Wacynicz, Waskowicz (Waśkiewicz lub Waśkowicz), Wołczek czyli Wołczko, Zyhajło, Zyhajło Smuk[6][7].
W okolicach Trembowla - Kopyczyńce - Husiatyn oprócz bardzo często występującego nazwiska Kulczycki spotkałam się z nazwiskiem Kostyk oraz Hust. Prawdopodobnie są to właśnie nazwiska od przydomka Kulczyckich.
3. Czasem nazwisko szlacheckie powstało od nazwy herbu
np. Lubicz czy Rogala. Oba te nazwiska występują w parafii Chorostków, a Rogala także w parafii Trembowla. Przynajmniej w tym ostatnim przypadku z pewnością chodzi o nazwisko szlacheckie. Trzeba to weryfikować aktami metrykalnymi i innymi dokumentami. Listę nazw herbów można sprawdzić tutaj.
4. Po nazwisku najłatwiej stwierdzić kto nie pochodzi od szlacheckich przodków.
Nazwiska chłopskie ukształtowały się bardzo późno. Często dopiero pod koniec XVIII wieku lub na początku XIX. Charakterystyczne nazwiska typowo chłopskie, prawie zawsze wykluczają z przynależności do szlacheckiego staniu.
Przykład:
We wsi Chłopówka w latach 1872-80 (narodzenia) odnotowano 45 nazwisk ojców o statusie agricola - rolnik, chłop. Na tej podstawie od razu da się podzielić je na nazwiska chłopów, szlachty i do sprawdzenia.
tabela na podstawie statusu agricola i w powiązaniu z nobilis w Chłopówce 1872-80, narodzenia
| lp | chłopi | do sprawdzenia | szlachta |
| 1 | Andrejków | Berezowski | Biliński |
| 2 | Bereziuk | Budyłowski | Trembiński/Trębicki |
| 3 | Biały | Cybulski | Wysocki |
| 4 | Broszczak | Delinowski | |
| 5 | Charkawy | Dumański | |
| 6 | Choptiany | Mogilnicki | |
| 7 | Choptij | Paradowski | |
| 8 | Diug | Siwicki | |
| 9 | Feculak | Sokołowski | |
| 10 | Gardij | Suchodolski | |
| 11 | Juzwak? | Trembowelski | |
| 12 | Juzków | Wójtowicz | |
| 13 | Kinal | ||
| 14 | Koszyl | ||
| 15 | Kowalczuk | ||
| 16 | Kret | ||
| 17 | Król | ||
| 18 | Kyceńka | ||
| 19 | Łabaty | ||
| 20 | Łapuk | ||
| 21 | Mjadaniuk | ||
| 22 | Mandryga | ||
| 23 | Mazur | ||
| 24 | Pitura | ||
| 25 | Podoba | ||
| 26 | Pyłtyk | ||
| 27 | Szeterlak | ||
| 28 | Szkirka | ||
| 29 | Szuster | ||
| 30 | Zawedyja |
Nazwiska w tabeli szlachta występowały w tym czasie również jako nobiles, w dodatku w stosunku do tych samych osób. Szczegółowe analizy z Chłopówki są tutaj. O ile mi wiadomo, żaden z przedstawicieli tej szlachty z Chłopówki, określanej również kiedy indziej statusem agricola nie posiadał już legitymacji szlachectwa, a więc jako szlachta funkcjonowali już wyłacznie w społeczności, ale nie mieli korzyści prawnych tego stanu.
Jak sprawdzić czy nazwisko z tabeli do sprawdzenia jest szlacheckie?
1. Przede wszystkim sprawdzamy wszystkie dostępne metryki urodzenia, śluby, zgony pod kątem występowania tam statusu nobiles przy danym nazwisku.
2. Sprawdzamy czy przedstawiciele tego nazwiska zawierali związki małżeńskie z przedstawicielami szlachty.
Szlachta traciła swój status również wcześniej niż w XIX wieku. Mogło zostać tylko szlachecko brzmiące nazwisko i status agricola, ale jednak w społeczności taka osoba/rodzina stała wyżej w hierarchii niż zwykły chłop. Dlatego łatwiej było jej o związki ze szlachtą która dłużej utrzymała swój status.
Przykładem takiej rodziny jest Berezowski. Choć w wyżej wymienionym okresie nie występują jako nobiles, można szukać wcześniejszego pochodzenia szlacheckiego na podstawie koligacji z miejscową szlachtą. W parafii Chorostków nie znalazłam, żeby sam Berezowski miał szlachecki status. Jednak poprzez związki małżeńskie ze szlachtą, dojdziemy do szlacheckich przodków z linii matki. Berezowski z Chłopówki był związany poprzez Trembińskich /Trębińskich z Przedwojewskimi - legitymowaną szlachtą.
Suchodolski i Sokołowski - mieli związki ze szlachtą, ale sporadyczne. Należało by sprawdzić czy któraś z tych rodzin była z nobiles czy tylko wchodzili z nimi w związki. Przy związkach ze szlachtą, najczęściej z córkami, znajdziemy szlacheckich przodków.
Natomiast przedstawiciele Budyłowskich zawierali związki wyłącznie z chłopami. Jednak należy wiedzieć, że Budyłowski jest nazwiskiem odmiejscowym od wsi Budyłów w parafii Kozłów (ok. 80 km od Chłopówki). Tam też występują, ale już w połowie XVIII wieku są chłopami. Żeby posiadać nazwisko odmiejscowe od wsi w tym rejonie musieli by być znaczniejszą szlachtą, o zdecydowanie wyższej pozycji niż reszta np jako założyciele wsi czy miasteczka. Dlatego uważam, że większość nazwisk odmiejscowych z okolicy jest pochodzenia chłopskiego np. Mogilnicki od Mogielnica, Trembowelski od Trembowli. Po prostu chłopów którzy mieszkali lub przyjechali z tych miejscowości nazywano w ten sposób. Oczywiście zawsze wymaga to sprawdzenia w metrykach lub innych dokumentach.
Cybulski, Delinowski, Dumański, Paradowski, Siwicki - mieli związki wyłącznie z chłopami.
Wójtowicz - mimo sufiksu - icz, to popularne nazwisko chłopskie i mieszczańskie. Pochodzi od nazwy stanowiska wójt - urzędnik stojący na czele miasta lub osady miejskiej lokowanej w średniowieczu na prawie niemieckim. Urząd był dziedziczny i w lokalnej hierarchii dość wysoko. Natomiast mimo sufiksu -icz nie jest nazwiskiem szlacheckim, a w parafii Chorostków w latach 1872-80 ma związki tylko z chłopami (w innych okresach również).
Chłopi z tabeli - w tej grupie po prostu nie ma co szukać szlachty. Są to nazwiska typowo chłopskie w tej okolicy.
6. Takie same nazwiska - jedni mają nobilis a drudzy agricola.
Tak jak współcześnie wzrost czy spadek statusu czy zamożności rodzin i ich poszczególnych gałęzi nie przebiegał liniowo. Nie wszystkie gałęzie rodziny jednakowo się bogaciły czy raczej w wielu przypadkach biedniały. Dlatego w jednej wsi różni przedstawiciele tej samej rodziny mogą być nobiles a inni agricola. Jedni dłużej utrzymywali związki wyłącznie ze szlachtą, inni wcześniej wiązali się z chłopami. Pamiętajmy też, że zwykle status nobilis w metrykach jest już tylko wyrazem znajomości miejscowej hierarchii a nie wyższego statusu w sensie prawnym.
Dlatego w wielu wsiach widać linie prowadzące od jednego wspólnego przodka, które do początków XX wieku funkcjonują jako nobilis, a inne w połowie XIX lub wcześniej jako agricola. Gdy w jednej wsi występuje wiele osób o tym samym nazwisku warto identyfikować ich wszystkich, by sprawdzić czy nie znajdziemy powiązania z nobilis.
7. To samo nazwisko, wszyscy nobilis a jedni mają legitymacje, inni nie.
Legitymacje czyli udowodnienie szlachectwa pod względem genealogicznym jest wspaniałym źródłem dlatego, że najczęściej znajdziemy tam dodatkowe informacje, których nie zawierają dostępne metryki. Przede wszystkim zwykle jest tam wywód przodków często sięgający końca XVII wieku. Łączy on jako braci tych, którzy pojawią się w metrykach, ale z powodu szczupłości danych nie dało się ich wcześniej powiązać w rodziny na tej podstawie.
Występowano o legitymację szlachectwa dla synów, córki prawie nie występują w tych dokumentach. Jeśli wiec córka pochodzi z rodziny szlacheckiej trzeba sprawdzić czy jej ojciec lub brat, względnie stryj lub starsi przedstawiciele rodu mają udowodnione szlachectwo.
Legitymacja jednak nie obejmowała automatycznie wszystkich męskich przedstawicieli rodu, a tylko tych którzy o to wystąpili najczęściej dla siebie i swoich synów. Często wnioski składano razem z braćmi czy kuzynami. Jeśli więc jeden z braci nie wystąpił z wnioskiem, bo np nie miał synów, nie był zainteresowany, zmarł lub nie miał na to pieniędzy - cała linia rodziny od niego - on, synowie, wnukowie co do zasady nie pojawią się w dokumentach legitymacyjnych (są pewne wyjątki).
Jeśli mamy więc prawidłowy wywód genealogiczny swojego przodka nobilis, który kończy się na przełomie XVIII/XIX wieku, warto sprawdzić legitymacje. Jeśli nie znajdziemy tam bezpośredniej legitymacji dla niego, należy sprawdzić wszystkie osoby o tym nazwisku i zobaczyć czy da się podłączyć do nich. Dużą wartością legitymacji jest to że pokazują powiązania między braćmi z różnych wsi oraz unitów o których jest najmniej danych (z powodu sposobu zapisu metryk unickich).
Przykładem takiego udanego "podłączenia" się pod legitymację szlachecką jest Thomas Hrankowski, - nobilis, unita ze wsi Karaszyńce. Bardzo długo w czasie moich poszukiwań był on ostatnim znanym mi przodkiem o tym nazwisku. Jest ono stosunkowo rzadkie i sprawdzałam wszystkich Hrankowskich w metrykach parafii tworząc ich osobne drzewa. Znalazłam legitymacje Hrankowskich, które połączyły mi kilku przedstawicieli jako legitymowanych braci. Jednak mojego przodka nie tam nie było. Dopiero odnalezienie małżeństwa Thomasa (które z nieznanych przyczyn ciągle mi umykało mimo przeglądania kolejny raz akt) gdzie podano dane jego rodziców pozwoliło mi ustalić, że jest on bratem legitymowanych Hrankowskich. I cały wywód przodków który był w legitymacjach jest również mój. Poza samym poznaniem kolejnych przodków największą wartością w tym przypadku było połączenie w jedną dużą rodzinę różnych Hrankowskich którzy okazali się być braćmi przyrodnimi oraz wskazanie wsi w innej parafii, z której się wywodzą.
Szczegółowe informacje jak i gdzie sprawdzić legitymacje szlacheckie pojawią się za jakiś czas na blogu.
8. Przekleństwo popularnych nazwisk.
Są nazwiska szlachetnych przodków (i nie tylko), które są tak popularne, że stają się prawdziwym problemem genealogicznym. Licznie występująca szlachta, która ma wielu przedstawicieli w "co drugiej wsi" często stwarza poważne problemy w połączeniu ich w rodziny. Należy wtedy bardzo uważać by nie popełnić błędu i nie ustalić źle naszych przodków. Zwłaszcza gdy co drugi z nich ma to samo imię własne i żony. Największy problem jest z unitami ponieważ ich metryki bardzo długo nie podają szczegółowych danych ojców. Jeśli więc nasz unicki nobiles żenił się z unitką i pojawia się wyłacznie w księgach unickich jest poważny problem. Najczęściej jednak były związki z katoliczkami, a metryki katolickie generalnie zawierają więcej danych pomagających na połączenie mężczyzn o tym samym nazwisku w rodziny.
Niektóre najbardziej popularne nazwiska szlacheckie na tym terenie z podaniem najczęściej występującego obrządku (rl - katolik, rg - unita):
- Biliński rg
- Bobowski rl
- Chichłowski / Chechłowski rg i rl
- Czajkowski rg
- Domaradzki - różne wersje nazwiska rl i rg
- Horodyski rg
- Kruszelnicki rg
- Kulczycki rg
- Łabinowicz rl
- Piaskowski rl
9. Rzadkie nazwisko noblis.
Są jednak nazwiska które pojawiają się dość rzadko. Z jednej strony to utrudnienie bo trudno coś o nich znaleźć. Z drugiej strony jak już coś znajdziemy z dużą dozą prawdopodobieństwa dotyczy to rodziny. Natomiast jak zawsze w przypadku najstarszych metryk najtrudniej połączyć w rodziny poszczególne osoby z powodu braku danych.
Bardzo rzadko spotykane nazwiska szlachty:
- Danielewicz rg
- Olszewski rg
- Puklicz rl
- Spólnicki rl
- Sozański rg
cdn
