Zróżnicowanie społeczne szlachty w Galicji

Szlachta jako wyodrębniony ze społeczeństwa stan społeczny była bardzo zróżnicowana. W zależności od przyjętego kryterium podziału, w przeszłości i obecnie, wyróżnianiamy 3 główne grupy:

1. magnaci - wielcy posiadacze ziemscy,

2. szlachta średnia - urzędnicza,

3. szlachta drobna.

 

Proces rozwarstwiania się stanu szlacheckiego doprowadził do wyodrębnienia się w XIX w. warstwy ziemiańskiej, która zachowała przywileje szlacheckie oraz wypchnięcia większości drobnej szlachty ze stanu szlacheckiego pozbawiając ją uprzywilejowanego statusu.

 

DROBNA SZLACHTA W GALICJI

 

W historiografii tę grupę możemy podzielić na szlachtę: cząstkową, zagonową, zagrodową, czynszową. Jednak w społecznym odbiorze funkcjonowało znacznie więcej określeń: szlachta chodaczkowa, szaraczkowa, zaściankowa, okoliczna, drążkowa. Często określenia miały charakter negatywny: szlachta siermiężna, bosa, kapotowa, parciana, łykowa.

 

Współczesna nauka wyodrębnia wśród drobnej szlachty poszczególne kategorie w oparciu o kryterium posiadania ziemi lub pełnione funkcje.

 

Generalnie możemy wyróżnić szlachtę drobną do której zaliczamy:

- szlachtę cząstkową - posiadającą część wsi,

- szlachtę zagrodową, zagonową - uprawiającą jeden lub kilka zagonów, nie posiadającą poddanych,

- szlachtę czynszową - dzierżawiącą część dóbr szlacheckich lub innych.

Ponadto szlachtę służbową, miejską i "gołotę" - szlachtę (brukową) oraz szlachtę poddańczą.

SZLACHTA CZĄSTKOWA
Szlachta posiadająca "cząstkę", część wsi, zbyt małą aby zaliczyć ją jako folwark. Zazwyczaj dysponowali pracą chłopa lub chłopa pańszczyźnianego, ewentualnie pracą służby. W I poł XIX wieku istotną zaletą tej grupy było posiadanie uprawnień dominalnych (zwierzchność dziedzica nad chłopem).
Cząstki szlacheckie były bardzo zróżnicowane. Część z nich dawała dochód większy niż nie jedna wieś, a ich właściciel mógł być zaliczany raczej do szlachty średniej, a nawet ziemiańskiej. Cząstki często należały również do magnatów. Dlatego określając do jakiej grupy dany szlachcic należał, trzeba określic powierzchnię posiadanej przez niego cząstki, ilość cząstek, ewentualnie dochód z cząstki.

W powszechnym znaczeniu szlachcic cząstkowy to właściciel niewielkiej, niezbyt dochodowej części wsi.

W aktach metrykalnych właściciel taki w zaborze rosyjskim określany był jako "dziedzic części szlacheckiej", w zaborze austriackim posługiwano się ogólnym pojęciem nobiles.

SZLACHTA ZAGRODOWA
Szlachta posiadająca tylko gospodarstwa, zagony, które nie różniły się wielkością od gospodarstw chłopskich. Uprawiane były własnoręcznie przez szlachtę i były ich własnością. Była to najliczniejsza grupa wśród drobnej szlachty, a niektórzy historycy uważają tę grupę za odrębną warstwę społeczną. Niewiele różniąc się od chłopów, zachowali jednak prawa i przywileje osobiste i publiczne na równi z zamożnymi panami kilku/kilkunastu wsi, zwierzchnikami dominalnymi poddanych chłopów*.

SZLACHTA CZYNSZOWA
Szlachta nie posiadająca własności. Źródłem utrzymania była dzierżawa ziemi od właścicieli folwarków w zamian za czynsz pieniężny i drobne świadczenia. Najliczniej występowała na Ukrainie, Litwie i na Podolu.

SZLACHTA SŁUŻBOWA, OFICJALIŚCI
Szlachta nie posiadająca ziemi, pełniąca funkcje urzędnicze w dobrach prywatnych i rządowych. Stanowili często także służbę prywatną. Do grupy tej zalicza się sporą rzeszę familiantów i rezydentów.

SZLACHTA MIEJSKA
Szlachta drobna osiedlająca się na gruntach miejskich przedmieść. Gospodarstwa takie często były traktowane jako dobra dziedziczne i stanowiły podstawę utrzymania tej grupy.

SZLACHTA BRUKOWA
Szlachta nie posiadająca ziemi, zamieszkała w miastach, parająca się różnego rodzaju profesjami pozarolniczymi np. kupiectwem. Z tej grupy należy wyłączyć zamożną szlachtę ziemiańską posiadającą w miastach swe rezydencje oraz szlachtę drobną- uprawiającą ziemię.

SZLACHTA PODDAŃCZA, ZALEŻNA
Szlachta ta miała status zbliżony do szlachty zagrodowej i czynszowej. Utrzymywała się z dzierżawy gospodarstw na takich samych zasadach jak chłopi - byli zobowiązani do wypełniania świadczeń pańszczyźnianych. Na temat tej grupy szlachty nie ma zbyt wielu opracowań.

cdn
ŹRÓDŁA:
*S. Russocki, "Elementy wspólnoty w osadach drobnomiszczańskich Mazowsza", Białystok 1977
 K. Ślusarek, "Drobna szlachta w Galicji 1772-1848", Kraków 1994
T. Zielińska "Szlacheccy właściciele nieruchomosci w miastach w XVIII w." Warszawa 1987.

Niemcy w rodzinie

Badając dzieje przodków bardzo często napotykamy różne niespodzianki, o których wcześniej nie mieliśmy pojęcia.

 

Bardzo często się o tym nie mówi. Są to swoiste tematy tabu, o których młodsze pokolenia nic nie wiedzą. Np. wnuki wiedziały, że babcia zna niemiecki, pochodziła ze Śląska i chodziła do niemieckiej szkoły. Jednak dopiero podczas badań genealogicznych okazało się, że pochodziła z polsko-niemieckiej rodziny. O tym się nie mówiło, ale gdy zaczęliśmy dopytywać, bo nazwisko prababki  było ewidentnie niemieckie, okazało się, że bez żadnych oporów możemy usłyszeć ciekawe historie na jej temat. Trzeba tylko było zadać właściwe pytanie.

 

 

W Polsce od wieków osiedlali się osadnicy niemieccy i holenderscy. W skład imperium, jakim swego czasu była Rzeczpospolita, wchodziło tak dużo nacji i religii, że trudno wszystkich wymienić: Polacy, Litwini, Rusini, Żydzi, Niemcy, Czesi, Ormianie, Tatarzy. Od czasów Bony było sporo Włochów, od Batorego - Węgrów. To wszystko ma odbicie w naszej puli genowej. Nie wszystko da się sprawdzić z powodu braku ksiąg metrykalnych, ale od poł XVIII w. do dziś, jesteśmy w stanie prześledzić czy któraś z linii naszych przodków pochodzi  od obcokrajowców osiedlonych na terytorium Polski.

 

Badam przeszłość 4 różnych linii naszych przodków.  W każdej z nich znaleźli się Niemcy. Niezależnie od rejonu z którego pochodzili nasi dziadkowie, skąd przybyli i gdzie się osiedlali w naszych rodzinach pojawiali się niemieccy osadnicy, którzy wcześniej czy później wchodzili w związki małżeńskie z miejscową ludnością polską.

 

Wprawdzie u nas akurat nie było sytuacji z "dziadkiem z Wermachtu", ale w dalszej rodzinie już tak. Przy czym bardzo ciekawe jest nie to czy ktoś walczył w niemieckim mundurze, ale to jak różnie może potoczyć się identyfikacja narodowościowa.

 

I tak np. Jan Kowalski czy Jan Nowak uważali się za Niemców, a dajmy na to: Andreas Miller czy Hans Schiller mieli się za Polaków.

Dlatego badając przeszłość należy uważać na takie proste ustalenie narodowości tylko po nazwisku. Pierwsze pokolenie osiedleńców zapewne identyfikowało się ze swoim krajem pochodzenia. Jak ten proces przebiegał u ich dzieci, tak naprawdę trudno powiedzieć, jeśli mamy tylko i wyłącznie zapisy w księgach metrykalnych.

 

Cyrkuł tarnopolski w książce E. Kuropatnickiego z 1786 r.

Ciekawe informcje o okolicach Tarnopola możemy znaleźć w książeczce E. Kuropatnickiego "Geografia albo dokładne opisanie królestw Galicyi i Lodomeryi", Przemyśl, 1786. Dostępny jest reprint z wydania z 1858 r.  Książka zawiera opis miejscowości w cyrkułach pomiędzy Myślenicami a Zaleszczykami. Autor opisuje niektóre miejscowości z podaniem zabytków, wymienia właścicieli. Brak skorowidza wymienionych nazwisk czy miejsc utrudnia szybkie wyszukanie interesujących nas informacji. Język jest archaiczny, ale do przyjęcia.
 

 

Na początku autor wymienia, które z województw I Rzeczpospolitej weszły w 1782 r. w skład zaboru austryjackiego tworząc tzw. Królestwo Galicji. Były to województwa:

- ruskie,

- bełskie,

- część sandomierskiego,

- większkość krakowskiego,

- część podolskiego,

- księtwo zatorskie,

- księstwo oświęcimskie.

 

Galicję podzielono na 18 cyrkułów:

1. myślenicki,

2. bocheński,

3. sądecki,

4. tarnowski,

5. dukielski,

6. przemyski,

7. rzeszowski,

8. zamojski,

9. żółkiewski,

10. liski,

11. samborski,

12. stryjski,

13. lwowski,

14. brodzki,

15. tarnopolski,

16. brzeżański,

17. stanisławowski,

18. zaleszczykowski.

Omówię niektóre cyrkuły wchodzące w skład późniejszego woj. tarnopolskiego (okres międzywojenny) tj: cyrkuł tarnopolski, brzeżański, zaleszczykowski. Podaję tylko te miejscowości, które mają opis interesujący pod względem genealogicznym.
 

Stan posiadania na rok 1786

Cyrkuł tarnopolski

Tarnopol - miasto dziedziczne Potockich; Stanisław Potocki, kasztelan krakowski, hetman wielki Koronny, ufundował kościół i klasztor dominikański;

Borki - należą do Zaleskiego, kawalera orderu św. Stanisława;

Baworów - wieś z murowanym domem, siedziba hrabiów Baworowskich;

Mikulice - miasto, kiedyś należało do Koniecpolskich domu książąt Lubomirskich, od nich kupiła je Ludwika z hrabiów Mniszków Potocka, kasztelanowa krakowska, hetmanowa wielka Koronna, "opiekunka kościołów, duchownych, ubogich, wdów, sierot" wybudowała w mieście kościół i dom z fundacją dla Wincentynów, którzy " straż parochii mieli"; nad miastem wybudowała wspaniały pałac dla swojego bratanka hrabiego Mniszka, grandmetrowi Galicji (darowane mu jako dobra dziedziczne);

Kopyczyńce - "wieś rozciągła, domu Morysonów";

Bohatkowce - wieś, kiedyś należała do Potępskich (podkomorzy halicki);

Denysów - wieś; kiedyń należała do Gidzińskich; teraz Poniatowskich

Trembowla (wg oryg. Trebowla) - miasto niegdyś powiatowe, grodowe; ozdobą miasta kościół i klasztor Karmelitów, "w malowania, zwierciadła, boazerye kościół ozdobiony" dzięki J.W. z Bekierskich baronowej Dulskiej, której syn był Karmelitą;

Łoszniów - wieś dziedziczna baronów Dulskich, z pięknym domem i dużym stawem;

Strusów - miasto w którym znajduje się znana fabryka cybuchów zwanych cybuchami strusowskimi;

c.d.n.

 

Mapa TREMBOWLA - Iwanówka - Grzymałów - Mogielnica

Przedstawiam przedwojenną mapę interesującego mnie rejonu woj. tarnopolskiego: obszar miedzy Trembowlą, Iwanówką, Grzymałowem i Młyniskami.

Mapa została przeze mnie skorygowana. Aby zapewnić lepszą widoczność usunięto pewne, nieistotne elementy.

 

Mapa nie jest zbyt dokładana, nie ma tam zaznaczonych wszystkich miejscowości jakie były na tymm obszarze.

 

 

 

 

 

 

 

Mapa opracowana przez mojekresyy.blogspot.com na podstawie „Karta zabytków woj. Tarnopolskiego" z książki A. Czołowski, B. Janusz "Przeszłość i zabytki województwa tarnopolskiego", Tarnopol 1926. Książka dostępna jest w małopolskiej bibliotece cyfrowej.

Iwanówka Trembowelska - nazwiska Z Ż

Przedstawiam listę nazwisk z parafii greko-katolickiej z Iwanówki Trembowelskiej. Jest to prawdziwa rzadkość ponieważ księga ta jest niedostępna w Polsce. Oryginał można zobaczyć we Lwowie lub można sprowadzić mikrofilm do Centrum Historii Rodziny. Księga nie zawiera skorowidza nazwisk, lista jest wyłącznie mojego autorstwa. Akta metrykalne zawierają zapisy po łacinie wpisywane do księgi z wyznaczonymi rubrykami.

W Iwanówce Trembowelskiej, w księdze gr-kat, w latach 1872-79 pojawiają się m.in. nazwiska*:

* Nazwiska obok - to samo nazwisko (według mnie) w kilku wersjach zapisu; jako pierwsze zwykle wersja prawidłowa
* znak ? oznacza brak pewności prawidłowego odczytania nazwiska

źródło: badania własne mojekresyy.blogspot.com na podstawie: akta metrykalne gr-kat, urodzenia z lat 1872-79 Iwanówka Trembowelska