Zaścianki szlacheckie na kresach

Zaścianek szlachecki według definicji to wieś lub część wsi zamieszkana przez ubogą szlachtę, nie posiadającą chłopów i własnoręcznie uprawiającą swoją ziemię (wg Wikipedii).

Powstawanie i rozwój zaścianków
Zaścianek szlachecki tworzyła zawsze pojedyncza osada nadana szlachcicowi służebnemu za zasługi przez panującego lub magnata. Z biegiem czasu ród rozrastał się, a liczba osad zwiększała, ale osadnicy nosili wspólne nazwisko i należeli do jednego rodu.

Okolica szlachecka
Od zaścianków trzeba odróżnić pojęcie "okolica szlachecka", którą posługiwano się dawniej. Nie było to określenie terenu lecz wieś szlachecka powstała poprzez zbiorową kolonizację, w której w poszczególnych częściach, zamieszkiwały różne rodziny (rody) szlacheckiej drobnicy. Poszczególne części okolicy szlacheckiej do wspólnego trzonu nazwy posiadały dodatkowo określenie przymiotnikowe, często związane np. z cechami właściciela. Z czasem poszczególne części okolicy = wsi szlacheckiej, poprzez małżeństwa czy sprzedaż/kupno ziemi, traciły zwarty (rodowy) charakter, stając się mieszanką różnych rodów szlacheckich. Do dnia dzisiejszego w takich wsiach zamieszkują członkowie rodu, który otrzymał ją jako nadanie. Występuje nie tylko na kresach, ale również na terenie dzisiejszej Polski np. na Mazowszu i Podlasiu.

K. Ślusarek w "Drobna szlachta Galicji" wymienia zaścianki, w których mieszkało co najmniej 10 dorosłych szlachciców (mężczyzn) oraz miejscowosci w których mieszkała szlachta dominikalna. Moim zdaniem do zaścianków zaliczył on również okolice = wsi szlacheckie, ponieważ w pracy badawczej kierował się ilością szlachty, a nie źródłem jej pochodzenia w danej miescowości.

Dla każdej miejscowosci podano:
a. nazwę, charakter i przynależność administracyjną osady osady;
b. nazwisko/-a właścicieli;
c. liczbę dorosłych mężczyzn pochodzenia szlacheckiego;
d. liczbę ludności;
e. kategorię szlachty;
f. informacja o żródłach.

Wyróżniono następujące kategorie szlachty drobnej:
- sz. dominikalną,
- sz. wolną,
- sz. rustykalną: czynszową i zależną,
- sz. służbowa i oficjaliści,
- sz. miejska.
Kategorie te zoztały lub zostana przeze mnie wyjaśnione w innych wpisach.

Podaję tylko miescowości z interesującego mnie regionu:

CHŁOPÓWKA
1. wieś, dominium Chorostków, cyrkuł czortkowki.
2. Właściciel:
1787 - Alojzy hr. Bruhl
1799 - Anna z Sapiehów hr. Zamoyska.
3. Liczba szlachty mężczyzn:
1799 - 22
1816 - 40
1824 - 39 osób.
4. Liczba ludności:
1799 - 605
1816 - 610
1824 - 599 osób.
5. Kategoria szlachty: sz. rustykalna, (czynszowa?)
6. Źródła informacji: AP Kraków, TS 1806, 1809, 1846, 1848, Sł. Geogr. t.1, s. 586.


CHOROSTKÓW
1. miasteczko, dominium Chorostków, cyrkuł czortkowki.
2. Właściciel:
1780 - Franciszek hr. Bruhl, Stefan Załużny
1785 - Franciszek hr. Bruhl
1787 - Alojzy hr. Bruhl
1799 - Anna z Sapiehów hr. Zamoyska
3. Liczba szlachty mężczyzn:
1799 - 40
1816 - 90
1824 - 96 osób.
4. Liczba ludności:
1799 - 2142
1816 - 2332
1824 - 2488 osób.
5. Kategoria szlachty: sz. rustykalna, (czynszowa?)
6. Źródła informacji: AP Kraków, TS 299, 1806, 1809, 1846, 1848, LBN 2429/III, Oss 1197/I, Sł. Geogr. t.1, s. 632.

IWANÓWKA
1. wieś, dominium Kluwińce, cyrkuł czortkowki.
2. Właściciel:
1787 - 1808 - Michał Bobrowski
3. Liczba szlachty mężczyzn:
1799 - 14
1816 - 24
1824 - 21 osób.
4. Liczba ludności:
1799 - 925
1816 - 1140
1824 - 1143 osób.
5. Kategoria szlachty: sz. rustykalna, (czynszowa?)
6. Źródła informacji: AP Kraków, TS 1806, 1809, 1846, 1848, Sł. Geogr. t.3, s. 320.

KLUWIŃCE
1. wieś, dominium Kluwińce, cyrkuł czortkowki.
2. Właściciel:
1787 - Michał i Tadeusz Bobrowscy
1789 - 1809 - Michał Bobrowski
3. Liczba szlachty mężczyzn:
1799 - 14
1816 - 58
1824 - 84 osób.
4. Liczba ludności:
1799 - 797
1816 - 919
1824 - 989 osób.
5. Kategoria szlachty: sz. rustykalna, (czynszowa?)
6. Źródła informacji: AP Kraków, TS 1806, 1809, 1846, 1848, Sł. Geogr. t.4, s. 171.
7. Moje uwagi.
Tak duży wzrost liczy szlachty wynika z dużej ilości szlachty w grupie ludności, która osiedliła się w Kluwińcach, zwłaszcza po 1815 r (po zmianie granic). Potwierdzają to zapisy w księgach metrykalnych.

TŁUSTEŃKIE
1. wieś, dominium Kolędziany, cyrkuł czortkowki.
2. Właściciel:
1780 - Jan i Maciej Zalescy
1787-1799 - Cezaria Gruszewska
1809 - Józef Albinowski
3. Liczba szlachty mężczyzn:
1799 - 45
1816 - 38
1824 - 73 osób.
4. Liczba ludności:
1799 - 812
1816 - 770
1824 - 868 osób.
5. Kategoria szlachty: sz. rustykalna, (czynszowa?)
6. Źródła informacji: AP Kraków, TS 1806, 1809, LBN , Czoł. 2429/III.
cdn

ŹRÓDŁA:
1. K. Ślusarek, "Drobna szlachta w Galicji 1772-1848", Kraków 1994