stan wg opisu z 1880 roku
Mogielnica lub Mogilnica
Wieś
podolska w powiecie trembowelskim. graniczy na wschodzie ze Słobódką Janowską, Zniesieniem i Budzanowem, na południe z Wierzbowcem i Laskowcami, na zachodzie z Mateuszówką i Romanówką. Przez środek wsi przepływa potoczek Ryczka, mający swe źródła w stepach strusowskich, na gruntach należących do gmin: Brykula Stara i Chmielówka.
Potok Ryczka przepływa przez Romanówkę i Mogilnicę, dalej płynie granicą lasów mogielnickich i budzanowskich i pod przysiółkiem Zniesienie wpada do Seretu.
"Jest to wieś stepowa, rozłożona w jarze, wśród wyżyn (od 127 do 183 m npm). Sama osada, schowana jest w parowie nad potokiem, ciągnie się długim pasmem od wschodu ku zachowi, na północy ku Trembowli i Strusówce, na zachodzie ku strusowskim stepom i rozsypanym na nich wsiom: Bernadówka, Słobódka Struska, Tiutków, Darachów, Ostrowczyk, Brykula Nowa i Stara, Chmielówka, Dobropole, Kulczyce i Mateuszówka".
Patrząc z Mogielnicy można zobaczyć ciągnące się ku rzekom Seret i Strypa, na południowym zachodzie ku Buczaczowi, a na południe ku Dniestrowi szerokie pola, poprzedzielane parowami i niezbyt wysokimi podłużnymi pagórkami. W okolicy można zobaczyć przy drodze krzyż kamienny z czerwonej płyty piaskowca, grubo ciosany, a na nim Matka Boska z dzieciątkiem lub św. Mikołaj namalowany jaskrawą farbą. Na polach wznoszą się mogiły dawnych obrońców tej ziemi lub najeźców. Od wschodu i północy ciągnie się pas lasów nad brzegiem Seretu, a na północy 10 km od Mogielnicy, nad stromym brzegiem Seretu widać malownicze ruiny pobazyliańskiego monasteru w Podgórzanach.
Powierzcnia gospodarstw dworskich: ziemia orna 2684, łąk i ogrodów 119, pastwisk 72, lasu 470 morg; gospodarstwa włościańskie: ziemia orna 4035, łąk i ogrodów 436, pastwisk 24, lasu 16 morg kw.
Mieszkańcy 1788 osób, w tym:
- rzym-kat. 418,
- gr-kat. 1370.
We wsi jest cerkiew murowana pod wezwaniem św. Michała.
Początkowo Mogielnica była częścią parafii Trembowla. Od 1851 jest samodzielną parafią. "Systemizowana w r. 1858, erygował ją i zaopatrzył Józef hrabia Starzeński - były właściciel tych dóbr, który swoim kosztem wymurował kościół pod wezw. św. Józefa".
Do parafii przyłączono 8 miejscowości:
- Brykula Nowa odległa o 9 km z 55 rzym-kat,
- Brykula Stara (zaścianek szlachecki) odległa o 8 km z 23 rzym-kat,
- Chmielówka odległa o 7 km z 46 rzym-kat,
- Józefówka odległa o 5 km z 13 rzym-kat,
- Kulczyce odległa o 4 km z 90 rzym-kat,
- Mateuszówka odległa o 6 km z 89 rzym-kat,
- Romallówka odległa o 1 km z 252 rzym-kat,
- Worcelówka odległa o 8 km z 18 rzym-kat.
W parafii były 2 filie:
- w filii Mogilnica Stara (z wikarym) było 1129 mieszkańców, cerkiew pod wezw. św. Trójcy,
- w filii Romanówka 1304 mieszkańców, cerkiew murowana pod wezw. BW. Krzyża.
Mogielnica była jedną z najzamożniejszych parafii. Proboszcz miał 300 morg ziemi i dochody, które ze względu na liczbę i zamożność parafian wynoszą kilka tysięcy zł rocznie.
Wieś dzieli się na 2 części: Mogielnica Nowa i Mogielnica Stara. "Obydwie łączą się bezpośrednio ze sobą i stanowią jedną gminę polityczną i katastralną".
Właścicielem Mogielnicy oraz Romanówki był Leopold hr. Starzeński, a nastepnie Michał Bogdanowicz - właściciel pobliskiego Kossowa.
Właściwość miejscowa:
- Sąd Powiatowy - Budzanów,
- notariat - Trembowla,
- urząd pocztowy - Chmielówka.
We wsi są 2 szkoły etatowe, jedna w Mogielnicy Starej, druga w Nowej, każda z 1 nauczycielem.
W pobliskich kamieniołomach "czerwonego piaskowca, z których wyrabiają płyty na chodniki, oraz schody, toczydła i bruski do ostrzenia kos, które przez Podwołoczyska. idą do Odessy, a stamtąd na daleki wschód do Persji i Chin".
"Jest także mały młynek wodny na potoku, była gorzelnia, obecnie rozebrana. Przez Mogielnicę przechodził dawniej gościniec z Trembowli do Buczacza i teraz jeszcze w czasie suchej pory roku uczęszczany. Jest tu stadnina koni wschodniego pochodzenia, w lesie i na polach liczna zwierzyna, szczególniej zające, sarny i lisy, oraz na polach dropie, które się w zbożach na rozległych tutejszych łanach wywodzą i od śniegu do śniegu pasą. Ogród piękny i starannie utrzymany, przez który prowadzi do mieszkalnego domu ulica z odwiecznych lip, a na dole nad strumieniem rosną olbrzymich rozmiarów nadwiślańskie topole. Na polach są, liczne mogiły i wyorują, tu często starą broń i zbroje, przechowane w prywatnem muzeum właściciela Mogielnicy, który ma bardzo piękną kolekcję numizmatów oraz starych dokumentów, książek i pamiątek narodowych".
W Mogielnicy zamieszkiwało wiele schłopiałych rodzin szlacheckich.
Mogilnickie starostwo niegrodowe, w ziemi ha1ickiej, pow. trembowelskim, według spisów podskarbińskich z r. 1771 składało się ze wsi: Mogielnica, Romanówka i Chmielówka z przyległościami, które posiadał wówczas Michał Skrzetuski, opłacając z nich kwarty zł polskich 4.102 gr. 3. Po zajęciu tego starostwa przez rząd austryjacki, sprzedane zostało Maciejowi Sta- rzeńskiemu w d. 5 lipca 1776 r. za złotych reńskich 79400.
źródło: "Słownik geograficzny Królestwa
Polskiego i innych krajów słowiańskich"
W 1921 roku Mogielnica była wsią sołecką, siedzibą
parafii katolickiej i gminy. Mieszkańców było 3612 w 661 zagrodach: w tym 799
Polaków, 2730 Rusinów i 80 Żydów.
W 1931 roku było
więcej mieszkańców: 3695, i więcej zagród: 737. Polacy stanowili ok. 22%.
W 1939-45
zginęło w mordach dokonanych przez banderowców ponad 70 osób. Żydów Niemcy
wywieźli do getta w Trembowli i w 1943 r. rozstrzelali.
źródło: "Ludobójstwo... w województwie
tarnopolskim w 1939-1946", H. Komański, S. Siekierka; Wrocław 2006
Uwaga:
Autorzy "Ludobójstwo..." najprawdopodobniej klasyfikują Polaków i
Rusinów/Ukraińców wg przynależności do obrządku katolickiego lub
greko-katolickiego. Podział taki nie jest prawidłowy ponieważ w omawianym
rejonie istniała spora część osób obrządku greko-katolickiego, mówiąca po
rusku(ukraińsku), ale uważająca się za Polaków. Trudno jest obecnie ustalić jaki procent mieszkańców
danej miejscowości można by było zakwalifikować do tej grupy.
