W aktach metrykalnych zawsze wskazywano czy dana osoba pochodzi z małżeństwa - legitimi czy jest dzieckiem nieślubnym - illegitimi (ill - skrót który używam).
Na podstawie aktów metrykalnych możemy wysnuć kilka ogólnych wniosków dotyczącej tej grupy osób*, Na dole wpisu znajduje się słowniczek pojęć używanych przeze mnie**. Statystyki i przykłady w tym poście będą uzupełniane w miarę przeglądu akt metrykalnych.
Parafie Chorostków: katolicka i unicka nie miały takiego samego zasięgu terytorialnego.
Parafia katolicka Chorostków obejmowała miasteczko Chorostków oraz wsie Chłopówka, Howiłów Wielki, Howiłów Mały, Karaszyńce, Kluwińce, Mszaniec, Peremiłów, Wierzchowce i Uwisła.
Natomiast parafia unicka Chorostków, obejmowała tylko miasteczko Chorostków.
Przede wszystkim w metrykach nie ma informacji o charakterze związków matek i przyczynach urodzenia dziecka nieślubnego. Nie dowiemy się wiec z metryk czy dziecko było owocem miłości czy też wykorzystania zależności służbowej, przemocy itp. Nie ma też żadnej informacji o samobójstwach kobiet niezamężnych w ciąży, ani zabójstw dzieci nieślubnych np w badanych przeze mnie latach nie spotkałam się ze znalezieniem podrzutka czy też znalezieniem zwłok dziecka nieślubnego porzuconego np w lesie, co przecież zdarza się nawet współcześnie.
1. Dziecko nieślubne - było wpisywane w księgach metrykalnych według wyznania matki.
Zasadniczo dzieci dziedziczyły wyznanie/obrządek według płci swojej i rodzica. Jeśli matka była katoliczką, a ojciec unitą - dziewczynki zostawały katoliczkami, chłopcy unitami. I odwrotnie: jeśli matka była unitką - jej córki również. Jeśli ojciec był katolikiem - synowie także.
Jednak jeśli matka rodziła dziecko nieślubne - było ono chrzczone według jej wyznania niezależnie od płci dziecka.
Przykład: do zasady nazwisko Komarnicki pojawia wśród mężczyzn obrządku unickiego. Jednak jeśli matka była katoliczką i urodziła nieślubnego syna - dziecko zostało zapisane do ksiąg katolickich
Matka - Zuzanna Komarnicka była katoliczką jak jej matka Agnieszka Bilińska. Jej ojciec Andrzej Komarnicki był rg co było wyraźnie potwierdzone jego ślubami. Natomiast syn Mikołaj Komarnicki urodzony przez Zuzannę został wpisany do metryk katolickich - zarówno narodziny, jak i szybki zgon.
Nicolaus Komarnicki
parafia Chorostków narodziny, metryki katolickie 1873
parafia Chorostków, zgony katolickie 1873
Gdyby dziecko jednak przeżyło i miało własne potomstwo rozpoczęłoby linię Komarnickich mężczyzn - katolików, chyba że zmieniłoby obrządek/wyznanie.
Wyjątek:
ciekawy przykład w parafii Chorostków:
Katarzyna i Justyna Bartków z Howiłowa, córki Michała i Marii Przysiężnej
Justyna - brak metryki urodzenia, rodzi dziecko nieślubne zapisane w księgach unickich, bierze potem ślub, zapis też w księdze unickiej
Natomiast Katarzyna została zapisana w aktach narodzin katolickich. Brak z tego okresu ksiąg unickich, żeby potwierdzić że np chrzest był w zastępstwie np nieobecnego księdza unickiego. Jako wdowa rodzi 2 nieślubnych dzieci chłopca i dziewczynkę - oboje zapisani w księgach unickich. Świadczyło by to, że jednak Katarzyna była greko-katoliczką. Ponieważ z okresu jej narodzin brak ksiąg unickich, nie da się nie da się określić czy narodziny zostały tam wpisane. W metryce katolickiej brak jakichkolwiek adnotacji na ten temat.
2. Stan cywilny matek dzieci nieślubnych i nazwiska ich dzieci.
Najczęściej nieślubne dzieci rodziły panny. Przeważają w każdych statystykach. Następnie są wdowy, które rodziły dziecko nieślubne. Bardzo rzadko pojawiają się w aktach mężatki, zapewne dlatego ze najłatwiej było im ukryć kto jest faktycznym ojcem dziecka.
Panny
Parafia Chorostków metryki unickie (tylko miasteczko Chorostków)
urodzenia 1870-1900 lata początkowe i końcowe niepełne:
na 164 narodzin dzieci nieślubnych 141 urodziły panny, wdowy 23 czyli 14,02%, mężatki 0.
wdowy i mężatki
Nieślubne dzieci wdów i mężatek miały co do zasady nazwiska panieńskie matek. Jednak w niektórych przypadkach dzieci nosiły nazwisko męża. Trudno powiedzieć od czego to zależało. Prawdopodobnie od miejscowych zwyczajów lub księdza, który dokonywał zapisów.
wdowy:
W metrykach przy danych matki pojawia się zwykle najpierw nazwisko panieńskie, dopiero potem określenie, że była wdową po X i nazwisko męża.
przykłady nazwisk panieńskich:
Joannes Kuczma:
dziecko
wdowy ma panieńskie nazwisko matki Kuczma. Matka jest wdową Łuciów.
Dostępna jest tylko metryka zgonu. W przypadku narodzin brak ksiąg.
par. Chorostków, katolicka, Mszaniec, zgony 1873
| Mszaniec | 1873 | Joannes | Kuczma | ill | Agnes | Kuczma | 1 ¾ | matka 1 v. Luciów |
Simon Jasiński:
par. Chorostków, katolicka, Kluwińce, narodzenia 1875
dziecko wdowy ma nazwisko panieńskie matki - wymienione jest ono jako pierwsze po imieniu matki, dopiero potem napisano" 1 v. Lisowska, w osobnej rubryce: wdowa
| Kluwińce | 1875 | Simon | Jasiński | ill | Marcella | Jasińska | 1 v. Lisowska | vidua |
Joachim Bartków:
unicka parafia Chorstków, narodziny 1885
zapis dotyczący matki jest następujący:
Agafia córka Andrzeja Bartków i Anastazji Kołodij, wdowa po Pawle Babjek
| Chorostków | 1885 | Joachimus | Bartków | ill | Ahaphia | Bartków | filia | Andreas | Anastasia | Kołodij | matka wdowa po Pawle Babjek |
Jednak w niektórych przypadkach, gdy matka jest wdową, najpierw pojawia się nazwisko męża, dopiero potem panieńskie. To sugeruje, że dziecko nieślubne nosiło nazwisko po mężu matki. W takim wypadku w poszukiwaniach genealogicznych należy potwierdzić nazwisko dziecka nieślubnego na podstawie innych aktów metrykalnych lub dokumentów. Na 23 wdowy, które w unickiej parafii Chorostków, w latach 1870-1900 urodziły nieślubne dzieci jest tylko jeden tego typu zapis. Znacznie więcej jest takich zapisów w księgach katolickich parafii Chorostków.
Zachariasz Bernadzki:
unicka parafia Chorstków, narodziny 1871
zapis dotyczący matki jest następujący:
Zofia Bernadzka, wdowa po Piotrze Bernadzkim, z domu Czuj; wynika z tego że Zachary ma na nazwisko Bernadzki. Niestety nie pojawia się on w dostępnych innych aktach metrykalnych, żeby to potwierdzić.
| 1871 | Zacharias | Bernadzki | Sophia | Bernadzka | Czuj | wdowa po Piotrze Bernadzkim, z domu Czuj |
Franciszek Winczewski i Tomasz Winczewski:
urodzenia - par. katolicka Chorostków, Karaszyńce, 1858 i 1863
zapis dotyczący matki jest następujący:
Marcella Winczewska córka Jana Chmielewskiego i Teresy, wdowa
zgony par. katolicka Chorostków, Karaszyńce, 1865
zapis dotyczący Tomasza - Tomasz Winczewski nieślubny syn Marceli, lat 2
Ignacy Kozłowski:
urodzenia - par. katolicka Chorostków, Kluwińce 1862
zapis dotyczący matki jest następujący:
Katarzyna 1 v. Kozłowska, córka Kacpra Czaplińskiego i Marii, wdowa
zgony par. katolicka Chorostków, Kluwińce, 1862
zapis: Ignacy Kozłowski - nieślubny syn Katarzyny z domu Czaplińskiej, 14 dni
Grzegorz Król:
urodzenia - par. katolicka Chorostków, Chorostków 1877
matka to Franciszka 1 v. Król córka Ignacego Bałuk i Tatiany Powiada, famula
Mąż Franciszki zmarł w roku 1874.
Na razie nie znalazłam drugiego aktu metrykalnego do potwierdzenia nazwiska dziecka.
3. Status społeczny lub / i zawód matek.
Status społeczny to przynależność do pewnej warstwy społecznej np szlachta, chłopi, a zawód to rodzaj czynności zarobkowych. W świetle metryk te dwa pojęcia się przenikają. Im bliżej XX wieku tym częściej pojawia się rzeczywisty zawód z którego utrzymuje się dana rodzina czy osoba bez określania klasycznego statusu. I tak osoby określane wcześniej jako nobilis, im bliżej XX wieku, tym częściej podaje się ich zawód faktycznie wykonywany np faber ferrarius, sutor. Dotyczy to zarówno schłopiałej warstwy szlachty zagrodowej jak i szlachty urzędniczej, która w XIX wieku pełniła zawody typu oficjalista, urzędnik folwarczny, dworski np oeconomus.
Zwykle matki dzieci nieślubnych były zapisywane w metrykach chrztu dzieci jako serva lub famula czyli były rożnego rodzaju służącymi czy parobkami - pracownikami rolnymi w domach i gospodarstwach zamożniejszych chłopów, szlachty czy mieszczan.
Bardzo często były to służące lub famule z innej miejscowości.
Status społeczny samych matek z reguły nie był określany. Zwykle, choć nie zawsze, podawano dane rodziców matki lub małżonka i wtedy określony był status/zawód jej ojca lub męża. Na tej podstawie można powiedzieć że najczęściej dzieci nieślubne rodziły chłopki ze statusem ojca/męża agricola. Zdarzały się również dzieci nieślubne w rodzinach o statusie nobilis, censista. Jednak należy wziąć pod uwagę, że chłopów było po prostu najwięcej.
Przykład:
wspomniana już wyżej Zuzanna Komarnicka pochodziła z rodziny określanej jako nobiles. Jej ojciec był określany również jako pozostający na służbie oeconomus. Ona sama w metryce narodzin nieślubnego syna została określona jako famula, a ojciec servus (oeconomus). W akcie zgonu tego dziecka określono matkę również jako famula, dziadka nie wymieniono w ogóle.
5. Zamążpójście matki dziecka nieślubnego.
- podchodząca z rodziny nobiles, w roku 1847 [ w metryce ślubu brak statusu jej i jej ojca] w wieku 23 poślubiła Antoniego Kozłowskiego również z rodziny nobiles jednak w momencie ślubu określanego jako agricola, lat 52;
- Po jego śmierci urodziła w 1862 roku nieślubnego syna, który zmarł 14 dni później (metryki wyżej)
- w 1864 poślubiła Feliksa Drozdowskiego określanego jako agricola [według ślubu] pełniącego funkcję gajowego, jak wynika z innych metryk; ponownie jej status ani jej ojca nie został określony. Za to w stosunku do pierwszego ślubu wiek został zawyżony o 12-13 lat. Ponieważ brak metryki jej urodzenia i zgonu trudno to zweryfikować.
- należy założyć, że wszyscy należeli do zdeklasowanej drobnej szlachty zagrodowej nie posiadającej w XIX wieku przywilejów stanu szlacheckiego
- jej ojciec to były żołnierz, a według jej narodzin ojciec był kowalem (faber ferarius) prawdopodobnie z rodziny agricola
- w 1905 roku Anna rodzi nieślubne dziecko gdzie ma status służącej (serva), a status jej ojca nie jest podany
- w 1910 wychodzi za mąż za Andrzeja Bilińskiego pochodzącego z rodziny określanej wcześniej jako nobiles, w momencie ślubu ma on jednak status agricola (rolnik) a Anna występuje ponownie jako służąca (serva)
6. Ojciec dziecka nieślubnego.
W metrykach ojciec dziecka nieślubnego co do zasady nie był podawany. Działo się tak nawet wtedy gdy powszechnie wiedziano kto nim był. Aby być wpisanym do metryki ojciec musiał uznać dziecko. Bardzo rzadko zdarzał się przypadek, że ojciec był znany i jego pełne dane zostały wpisane do metryki narodzin w chwili jej spisania. Zdarzało się ojciec dziecka uznawał je po jakimś czasie co było wpisane do do metryki jako adnotacja.
Na podstawie metryk z parafii Chorostków wydaje się, że częściej do metryk wpisano uznanie dziecka nieślubnego przez ojca w metrykach unickich.
[W początku lat 50-tych został wydany w Polsce przepis na mocy którego wszystkim dzieciom nieślubnym bez ustalonego ojca urzędowo wpisywano imię ojca. Wydaje się, ze w aktach zabużańskich nie wprowadzano takich korekt. W metrykach które są już dostępne, a były wcześniej w posiadaniu USC Warszawa nie znalazłam takich zmian.]
Przykłady:
Salomea Piaskowska
par. katolicka Chorostków, Chłopówka, 1829
Urodzona w 1829 roku w Chłopówce jako nieślubne dziecko, ma wpisanego ojca z adnotacją, że dokonał on takiej deklaracji. Nie ma za to danych dziadków ze strony ojca, choć powszechnie takie dane wpisywano.
Rodzice Salomei byli bliskimi kuzynami, dziećmi rodzeństwa, dwóch braci. Ustalenie pokrewieństwa między nimi było możliwe na podstawie innych aktów metrykalnych.
Nicolaus Tysowski
par. katolicka Chorostków, Chorostków, 1852
Urodzony w Chorostkowie w 1852 roku jako dziecko nieślubne, ma od razu wpisane w rubryce dane ojca, oraz osobny wpis, że oświadcza on, że jest ojcem dziecka.
Alexius (Hajduk) Pitura
par. unicka Chorostków, Chorostków, 1900
Urodzony jako nieślubne dziecko, bez danych ojca. Po ślubie rodziców dopisano, że jest z tego powodu uznany za legalne potomstwo. Dopisano pełne dane ojca. W następnych aktach metrykalnych powinien on występować z nazwiskiem ojca. Wpis podaje, że wystawiono metrykę(kopię) w 1924 roku, zapewne potrzeba była do ślubu lub emigracji. Niestety z nie ma dostępnych metryk z tego okresu, żeby sprawdzić czy był ślub.
Co ciekawe, mimo, ze ojciec jest katolikiem, chłopiec został ochrzczony według unickiego wyznania matki. Po ślubie pozostali synowie byli chrzczeni w kościele katolickim. Natomiast wpis o wystawieniu kopii metryki sugeruje, ze po uznaniu przez ojca nie został sporządzony wpis w księgach katolickich.
7. Imiona dzieci nieślubnych.
Wielokrotnie spotkałam się z informacją, że w niektórych parafiach ksiądz nadawał dzieciom nieślubnym "dziwne", niespotykane imiona, które dodatkowo je stygmatyzowały. Na podstawie analizy metryk z którymi miałam do czynienia muszę przyznać że takie przypadki w parafii Chorostków się zdarzały, ale były rzadkie.
Przykłady:
- w parafii katolickiej Chorostków (cała parafia) w latach 1890-1915, na 151 urodzeń dzieci nieślubnych tylko raz nadano niespotykane imię Malachiasz. Pozostałe imiona dzieci nieślubnych z tego okresu były zwykłe, mniej lub bardziej popularne.
- w parafii unickiej Chorostków (tylko Chorostków) w latach 1870-1900, na 164 narodzin dzieci nieślubnych nadano 2 imiona niespotykane Platon, Soforniusz i jedno dość rzadkie - Agrypina*.
9. Śmiertelność dzieci nieślubnych.
Na podstawie metryk wydaje mi się iż była zwiększona. Wymaga to dodatkowych analiz statystycznych.
8. Małżeństwa, status, zawód dzieci nieślubnych.
- Zdarzało się, że kobiety będące dziećmi nieślubnymi, same również rodziły dzieci nieślubne;
- Anna Kulczycka córka Mikołaja i Marii (Dachniewicz?) pochodzi z rodziny nobiles, na razie nie udało mi się znaleźć jej aktu urodzenia
- Anna rodzi nieślubną córkę Elżbietę (nie znalazłam aktu urodzenia)
- w 1865 (Wierzchowce) umiera Anna, jej ojciec określony jest jako nobilis
- w 1872 roku Elżbieta rodzi nieślubną córkę Paulinę; matka określana jest jako famula - pracownik gospodarstwa/folwarku, nie podano statusu babki (Anny), ani statusu jej rodziców (podano ich imiona)
- Paulina umiera po 2 tygodniach; jej matka Elżbieta ma status famula
- na razie nie udało mi się ustalić co się stało później z Elżbietą
- czasem dziecko nieślubne poślubiało osobę o wyższym statusie a w metryce ślubu zaniżano małżonkowi status lub status pomijano; dotyczyło to nie tylko dzieci nieślubnych, ale ogólnie osób o różnych statusach
przykład:
Jan Fedorowicz z Hleszczawy - nieślubny syn Rozalii, będący służącym (servus) bierze ślub z Anną Łabinowicz pochodzą z rodziny nobiles. Taki status jej ojca wpisany jest w metryce jej urodzenia. Jednak według metryki ślubu jej status to plebea.
ślub par. katolicka Chorostków, Kluwińce, 1866
narodziny Anna Łubkowska par. katolicka, Chorostków, Kluwińce, 1840
cdn
[* Są to moje własne analizy na podstawie zachowanych metryk katolickich i unickich parafii Chorostków z różnych okresów.]:
[** słownik pojęć i skrótów używanych przeze mnie:
obrządek:
- unicki = grekokatolicki, greckokatolicki, rg;
- katolicki = łaciński, rl, kat.
par. - parafia
ill - illegitimi, dziecko nieślubne
x - ślub, małżeństwo
szlachta - nobilis, generosus - co do zasady na tym terenie występowała w dużej ilości biedna, schłopiała szlachta zagrodowa, która w okresie zaborów utraciła swoją pozycję stanową i przywileje szlacheckie oraz była uznawana za chłopów jako stan społeczny; jednocześnie zachowała świadomość wyższego statusu przodków.
*** analizy własne: na podstawie
Parafia Chorostków metryki unickie (tylko miasteczko Chorostków)
ur 1870-1900 lata początkowe i końcowe niepełne
ur 3544 ur 164 dzieci nieślubne 4,63%
Parafia Chorostków metryki katolickie (cała parafia: Chorostków + wsie)
w latach 1890-1915
Na 5686 urodzeń, 151 to dzieci nieślubne co stanowi 2,66%.
***************
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz